Son yıllarda iş dünyasında sıkça duymaya başladığımız bir terim “mobbing”. Kuşkusuz her dönemde var ola gelmiş olan bu durum son yıllarda ortaya çıkan vakalar, hukuki süreçler ve dolayısıyla yürürlüğe giren yasalarla birlikte daha çok bilinir oldu.
Mobbing, işyerinde bir veya birden fazla kişi tarafından yine bir kişi veya gruba sistematik ve sürekli olarak uygulanan dışlama, fiziksel veya sözlü taciz ve benzeri düşmanca davranışlardır. Mobbing yerine zorbalık, çatışma, psikolojik taciz gibi farklı ifadeler kullanılmakla beraber mobbingi bunlardan ayıran olayın işyerinde gerçekleşmesi ve süreklilik taşımasıdır. Teknik olarak mobbing kabul edilen davranışların haftada en az bir kez ve en az altı ay süreyle devam etmesi belirleyicidir. Mobbing varsa ortamda işbirliğinin olmadığı, görev ve sorumlulukların açık bir şekilde tanımlanmamış olduğu, belirsizlik ve düşmanca davranışların olduğu söylenebilir.
Mobbing terimi Latince ne yapacağı belli olmayan, kararsız ayak takımı anlamına gelen “mobile vulgus”tan türetilmiştir. Mob kökü şiddet uygulayan, yasadışı, düzensiz kalabalık, çete anlamına gelir, mobbing ise bununla ilgili eylemleri ifade eder ve taciz, rahatsız etme, sıkıntı verme, kuşatma anlamlarına gelir.
Mobbing genellikle hiyerarşinin ve rekabetin fazla olduğu, kurum kültürünün ve sosyal bağların zayıf olduğu, örgüt içi iletişim kanallarının yetersiz olduğu, yönetimin ve liderliğin zayıf olduğu, işten çıkarılma korkusunun ve monotonluğun olduğu, çatışma çözme yeteneğinin gelişmediği iş yerlerinde daha sık görülmektedir. Ancak mobbing yine de her işyerinde görülebilir. Bunun yanı sıra yönetimin mobbingin varlığına inanmaması veya yok sayması sorunları kötüleştirecektir.
Mobbing sadece çalışanlarla ilgili değil aynı zamanda toplum kültürü ile de ilgilidir, yani toplumun ahlaki, kültürel ve sosyal değerleri çalışanların örgüt içindeki davranışları üzerinde etkilidir. Örneğin göç olayları, kişilerin kendilerini güvende hissetmemeleri, beceriye göre değil hemşericilik ile personel seçilmesi gibi durumlar mobbinge zemin hazırlayacaktır.
Mobbing davranışları çok çeşitli olabilir ancak bunlar nadiren şuç teşkil eden davranışlardır. En sık karşılaşılan mobbing davranışları kişiye mantıksız, kapasitesinin çok altında veya çok üstünde görevler verme, hatalardan sorumlu tutma, yeteneklerini eleştirme, işten atma tehdidi, görmezden gelme, izole etme, örgüt imkanlarından yararlanmasını engelleme, başarısını olduğundan az gösterme, çalışanla ilgili toplantı veya faaliyetlerden onu haberdar etmeme, küçük düşürme ve şerefini lekelemedir.
Mobbing ayırt edici özelliklerinden birisi kurbana verdiği zarardır. En kısa mobbing süresi 6 ay olup, ortalama süresi 15 aydır. Mobbingin olumsuz etkisi sadece kurban üzerinde değil organizasyon ve kurbanın ailesi üzerinde de görülür.
Mobbing süreci beş aşamalıdır;
- Tanımlama: Bu aşama kurbanın bir şekilde “uyumsuz”, “asi” veya buna benzer bir şekilde damgalandığı aşamadır.
- Çatışma: Kurban ve karşı tarafın fikir ayrılığına düşüp çatışma yaşadığı aşamadır. Bu aşamada mobbing henüz başlamamıştır.
- Saldırgan eylem: Artık çatışma sebebinin önemi kalmamıştır, saldırgan eylemler görülmeye başlanır, mobbingin ortaya çıktığı aşamadır.
- Örgüt yönetminin devreye girmesi: Durum örgüt yönetimine taşınır. Örgüt yönetimi olumsuz durumlarda durumu yok sayabilir veya mobbingi yapanlarla aynı tarafta yer alabilir. Bu durumda mağdur hem mobbingi uygulayanlarla hem de örgüt yönetimiyle karşı karşıya gelmiş olur.
- İşine son verme: Mobbing mağduru mobbingin etkilerini yaşamaktadır. Mağdur bu durumda işten ayrılmayı kendisi tercih edebilir, yönetim mobbinge göz yummuş veya desteklemiş olabilir, mağdur işten ayrılmaya zorlanır veya işten çıkarılır. İlerlemiş durumlarda mobbingin etkisi işten ayrıldıktan sonra da devam eder.
Mobbingin birincil etkileri kurban üzerindedir. İlk başta moral bozukluğu, stres, iş veriminde düşüş, keyifsizlik gibi hafif düzeyde başlayan etkiler mobbingin süresi ve şiddeti arttıkça uyku bozuklukları, gerginlik, öfke, ağlama nöbetleri, depresyon, kilo alma/verme, alkol ve madde bağımlılıkları, panik atak, kalp krizi ve diğer ciddi hastalıklara ve hatta intihara kadar uzanabilir.
Mobbing organizasyonlarda hem maliyet hem de ortam açısından olumsuz etkilere sebep olur. Mali açıdan etkilerine bakacak olursak; mobbinge maruz kalan bireylerin daha fazla devamsızlık yaptığı ve işe daha fazla geç kaldığı, bunun yanı sıra işe odaklanmada sorun yaşamalarından dolayı verimli çalışamadıkları, daha çok hata yaptıkları görülür. Mobbing daha çok bunu yapan bireyin karakteriyle ilgili olduğundan mağdur işten ayrılsa bile mobbing yapan kişilerin yeni gelen personele de aynı şeyi yapması olasıdır, dolayısıyla çalışan devir hızı yükselecektir. Bunun anlamı yeni gelen elemanların eğitim ve örgüte adaptasyon süreçlerinin örgüt için hem zaman hem de para kaybı olacağıdır. Örgüt içinde yaşanan problemler bir süre sonra örgüt dışına, örgütün tedarikçiler, müşteriler gibi ilişkide olduğu diğer taraflara yansıyabilir, bu da örgütün itibar kaybetmesine sebep olabilir. Nihai olarak ise mağdurlara ödenme durumunda kalınan tazminatlar örgütün mobbing sonucu uğradığı mali kayıplarından biridir.
Mobbing örgütte çalışma ortamındaki huzuru kaçırarak, takım çalışmalarına engel olarak, güvensizlik ortamı yaratarak, kurum kültürü ve değerlerini baltalayarak ve örgütte düzeysiz, saygısız tutumlar sergilenmesine sebep olarak manevi açıdan da negatif etkilere yol açar.
Mobbing özellikle tacizcilerin çoklu yönetim kademeleri arasında kolayca kamufle olabileceği hiyerarşik ve bürokratik örgütlerde, yine kamu kurumlarında sık görülür. Yapılan araştırmalar özellikle sağlık kurumları, eğitim kurumları, emniyet kurumları ve askeri kurumlarda mobbingin sık yaşandığını göstermektedir.
Mobbing mağduru mobbingi yapan kişiyi dava ederek manevi tazminat talebinde de bulunabilir. Bunun yanı sıra diğer koşullara bağlı olarak ayrımcılık, kötü niyet tazminatı da talep edebilir. İş Kanunda eşit davranma borcu ve buna aykırı yaptırımları düzenlemiştir. Bu tazminat on yıllık zamanaşımına tabi olup, talep edilmesi için normal tazminat hükümlerinden farklı olarak işçinin zarar görmesi şartı aranmamaktadır.
Mobbing çalışma dünyasının verimliliği ve çalışanların sağlığını tehdit eden önemli bir konudur. Mobbinge karşı çalışanların yasalarla korunması büyük ve önemli bir adım olmakla beraber yöneticilerin de bu konuda bilinçli olmaları şarttır.